Άρθρα

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΜΑΝΙΑΤΗΣ

Ελευθερία και υπαρξιακές δυνατότητες στην ανθρώπινη ανοιχτότητα

Image © Conrad Ziebland | Unsplash

«Η ανθρώπινη ανοιχτότητα είναι απαραίτητη για να γίνει το οτιδήποτε παρόν ή να Είναι, αλλά και η ανοιχτότητα του ίδιου του Dasein, απαιτεί με τη σειρά του το Είναι για να είναι Dasein. Αυτή η σχέση μεταξύ του Είναι και του Dasein όχι μόνο καθιστά δυνατή την ψυχοθεραπεία εξαρχής, αλλά και παρέχει στην ψυχοθεραπεία τον πιο θεμελιώδη σκοπό της. Δηλαδή, να ανταποκριθεί ο θεραπευτής στην έκκληση του ασθενούς να Είναι»

Medard Boss

Μέσα από το πρωτοποριακό του έργο, ο Medard Boss (1983), άρθρωσε μια διαφορετική κατανόηση της ιατρικής και της ψυχολογίας που δίνει αξία στην ελευθερία του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του. Από αυτό το θεμέλιο και στη διαδρομή του προς μια νέα προοπτική, που αναγνώρισε την πρωταρχική οντολογική βάση της υπαρξιακής μας κατάστασης, ο Boss ανέπτυξε τη δική του φαινομενολογική μέθοδο που δίνει προτεραιότητα στην αντίληψη και επιτρέπει στα πράγματα να φανούν για τον εαυτό τους με τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζονται στον κόσμο. Για τον ίδιο τόσο η μετα-ψυχολογία του Freud όσο και οποιαδήποτε άλλη ερμηνευτική θεωρία για την ανθρώπινη ύπαρξη καθίσταται αναπόφευκτα απόσπαση από την ουσιώδη ενασχόλησή μας με τη βιωμένη εμπειρία μας στον κόσμο και για αυτό ο Boss, όπως ο Heidegger, στόχευσε σε μια ερμηνευτική άρθρωση αυτής της βιωμένης εμπλοκής μας με τον καθημερινό κόσμο, ως ανθρώπινα όντα.

Ωστόσο στην δική του έννοια της ελευθερίας, ο Boss δεν περιγράφει μια ελευθερία απείρων δυνατοτήτων καθώς ο ίδιος αναγνωρίζει τους περιορισμούς της ερριμμενότητας του ανθρώπου και μιλά για τα αναπόδραστα όρια που θέτουν η ιστορία και ο θάνατος στη χρονική διαδρομή της ζωής. Ο Boss δείχνει προς μια ελευθερία που κατοικεί και αναδύεται μέσα από αυτές τις πεπερασμένες δυνατότητες, καθώς για εκείνον είμαστε ελεύθεροι να είμαστε αυτό που είμαστε, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για αυτό στον κόσμο, μαζί με τους άλλους και δίπλα στα πράγματα που για εμάς έχουν σημασία. Με αυτή την έννοια της ελευθερίας ο Boss αρθρώνει, ίσως για πρώτη φορά ιστορικά, τα υπαρξιακά θεμέλια μιας φαινομενολογικής ψυχοθεραπευτικής εργασίας, προς μια ανθρωποκεντρική ιατρική και ψυχολογία που προσπαθεί να ξεπεράσει τις αντιλήψεις της εποχής του για τη διάσπαση νου-σώματος, τη διχοτόμηση υποκειμένου-αντικειμένου και τον φυσιολογικό αναγωγισμό, επιτρέποντας στον άνθρωπο μια ελευθερία εντός των ορίων της δικής του ύπαρξης. Ο ίδιος σημειώνει, επίσης, πως η παλιά ορολογία παρεμποδίζει αυτήν την προσπάθεια καθώς οι συχνά κρυφές προκαταλήψεις μας, πεισματικά εδραιωμένες πίσω από τις λέξεις που επινοούμε, μας οδηγούν σε συγκεκριμένους εννοιολογικούς προσανατολισμούς και έτσι οποιαδήποτε προσπάθειά μας στο να ανοίξουμε επαρκώς την ανθρώπινη οπτική μας στα φαινόμενα της αδιατάρακτης ύπαρξης χρειάζεται να περιλαμβάνει εντός της και μια κριτική ματιά στις πιο σημαντικές ιδέες της παραδοσιακής βιολογίας, φυσιολογίας και ψυχολογίας που γνωρίζουμε. Στην φαινομενολογική-υπαρξιακή ψυχοθεραπεία που διατύπωσε ο Boss η έννοια της ελευθερίας έχει θεμελιώδη σημασία κυρίως γιατί για τον ίδιο κάθε νέο όραμα και κατανόηση για κάτι απαιτεί και έναν νέο τρόπο να μιλάμε γι’ αυτό. Ο ίδιος στάθηκε στις περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι υποφέρουν από «παθολογική έλλειψη ελευθερίας» και παράλληλα, ενώ νιώθουν περιορισμένοι, διατηρούν έναν βαθμό ελευθερίας, αλλά μια ελευθερία που συχνά περιλαμβάνει μια ταλαιπωρία από περιορισμό και μίλησε για τη δυνατότητα του θεραπευτή να παρέχει στον θεραπευόμενο τον χρόνο και τον χώρο για να ελευθερώσει αυτή τη περιορισμένη του ύπαρξη, αποκαλύπτοντας και ανακαλύπτοντας τις προηγουμένως αποκλεισμένες δυνατότητες ύπαρξής του στον κόσμο. Ως Dasein, σημειώνει ο Boss, ο άνθρωπος κατοικεί πάντα εν-τω-κόσμω, «στην πραγματικότητα, στον τόπο, όπου το Dasein είναι παρόν». Ο άνθρωπος εδώ δεν μπορεί να είναι ένα αντικείμενο για τους άλλους ούτε φυσικά για τον ίδιο τον εαυτό του αλλά το υπαρξιακό κέντρο μέσω του οποίου τα πράγματα μπορούν να αναδυθούν στην ανοικτότητα του κόσμου. Με αυτή την έννοια σε κάθε εμπειρία μας δεν βρισκόμαστε απλώς εδώ αλλά ολόκληρη η ύπαρξή μας είναι ένα άνοιγμα προς τα «εκεί» που βρίσκεται ο νοηματικός κόσμος της αντίληψής μας και έτσι αυτά που συναντούμε συγκεντρώνουν έναν κόσμο νοήματος, συγκεντρώνουν τη σημασία των συμφραζομένων ότι ο κόσμος έχει σημασία για μας ως άνθρωποι και ορίζονται από τη δική μας ελευθερία να τα νοηματοδοτούμε.

Ο Boss μιλά για αυτή την δυνατότητα της ανθρώπινης ανοιχτότητας όπου η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι περιορισμένη, όπως στα άψυχα αντικείμενα που περιορίζονται από τα φυσικά τους όρια, αλλά ενσαρκώνει ένα άνοιγμα προς τον κόσμο, καθώς η ανθρώπινη ύπαρξη δεν περιορίζεται στην έννοια του εαυτού, αλλά υπαρξιακά ανοίγεται σε έναν κόσμο απείρων δυνατοτήτων. «Τα όρια του σώματός μας συμπίπτουν με εκείνα του ανοίγματός μας στον κόσμο», σημειώνει ο Boss, «είναι στην πραγματικότητα πανομοιότυπα ανά πάσα στιγμή, αν και αλλάζουν πάντα με τη ρευστή επέκταση και συστολή των σχέσεών μας με αυτόν τον κόσμο». Για τον ίδιο αυτή η ανοιχτότητα της ανθρώπινης ύπαρξης είναι πάντα συντονισμένη ή διαμορφωμένη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, από τα συναισθήματά μας, αφού και ίδιος περιγράφει τα συναισθήματα ως διαθέσεις «συντονισμού», με την έννοια που τους προσδίδει ο Heidegger, δηλαδή ως το διατεθειμένο άνοιγμά μας στον κόσμο με τους άλλους. Όπως γράφει ο ίδιος: «Η προσπάθεια συντονισμού είναι σε κάθε δεδομένη στιγμή η προϋπόθεση της ανοιχτότητάς μας για την αντίληψη και την αντιμετώπιση αυτού που συναντάμε, είναι το βήμα στο οποίο δονείται η ύπαρξή μας. Αυτό που ονομάζουμε διάθεση, συναίσθημα, επίδραση, συγκίνηση και κατάσταση είναι οι συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους εκπληρώνονται οι δυνατότητες του να είμαστε ανοιχτοί. Είναι ταυτόχρονα ο τρόπος με τον οποίο αυτό το αντιληπτικό άνοιγμα μπορεί να περιοριστεί, να παραμορφωθεί ή να κλείσει».

Ο τρόπος λοιπόν που καθένας μας συν-αισθάνεται και συντονίζεται με τους άλλους ανοίγει κάποιες από τις δυνατότητες να είμαστε στον κόσμο, ορίζει με κάποιο τρόπο την προσωπική μας ελευθερία και δείχνει παράλληλα ποιοί σήμερα είμαστε. Και έτσι η προσωπική μας ιστορία διανανοίγεται σε νέες δυνατότητες δίνοντάς μας κατεύθυνση προς το γίγνεσθαι της ζωής ή την ίδια στιγμή αποκλείει άλλες μας δυνατότητες περιορίζοντας την προοπτική μας στον κόσμο. Για τον Boss αυτή η κατευθυντικότητα, σε κάθε δεδομένη στιγμή, είναι ήδη μια επέκταση που μας καθορίζει από τη γέννηση μέχρι το θάνατό μας και φυσικά επηρεάζεται βαθύτατα από την επίγνωση της θνητότητάς μας καθώς όπως τονίζει, ο θάνατος είναι το αξεπέραστο όριο της ανθρώπινης ύπαρξής μας. Ωστόσο στην αντιπαράθεσή μας με τον θάνατο και την ηθική μας, σημειώνει ο ίδιος, ανακαλύπτουμε το σχετίζεσθαι που είναι η βάση για όλα τα συναισθήματα σεβασμού, φόβου, δέους, απορίας, λύπης και σεβασμού απέναντι σε κάτι μεγαλύτερο και πιο ισχυρό από την ίδια μας την ύπαρξη, προτρέποντάς μας σε αποδοχή και αναγνώριση της θνητότητας, δείχνοντας προς μια πιο αξιοπρεπή ανθρώπινη σχέση με τον θάνατο, που περιλαμβάνει τη διατήρησή του, στην πιθανότητα μιας αυθεντικής επίγνωσης. Όπως αναφέρει για αυτό: «Μόνο ένα Είναι-προς-θάνατο μπορεί να εγγυηθεί την προϋπόθεση ότι το Dasein μπορεί να απελευθερωθεί από την απορρόφησή του, την υποταγή και την παράδοσή του στα πράγματα και τις σχέσεις της καθημερινής ζωής και να επιστρέψει στον εαυτό του». Δείχνοντάς μας τη διαδρομή προς μια αναγνώριση ικανή να επαναφέρει τον άνθρωπο στην ευθύνη της ύπαρξής του, προς την απόλυτη δυνατότητα της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, στη εγγενή ελευθερία του να είναι με-τους-άλλους, εν-τω-κόσμω, με αυθεντικό τρόπο. Ο Frankl (1967), το περιέγραψε και αυτός με το δικό του τρόπο λέγοντας πως τελικά η ανθρώπινη ελευθερία δεν είναι μια ελευθερία από τις συνθήκες του κόσμου, αλλά η ελευθερία του ανθρώπου να τοποθετεί την ύπαρξή του μέσα στον κόσμο και να αντιμετωπίζει όποιες συνθήκες μπορεί να αντιμετωπίσει. Και για εκείνον αυτή η υπευθυνότητα πηγάζει από το υπαρξιακό γεγονός ότι η ίδια η ζωή δεν είναι παρά μια αλυσίδα ερωτημάτων που ο άνθρωπος πρέπει να απαντήσει διακινδυνεύοντας τη ζωή του, ερωτήματα στα οποία πρέπει να απαντήσει όντας υπεύθυνος, λαμβάνοντας αποφάσεις και τελικά επιλέγοντας ποιές απαντήσεις θα δώσει στο προσωπικό ερώτημα της ύπαρξής του.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Boss, M. (1983). The existential foundations of medicine and psychology. New York: Jason Aronson
Frankl, V. (1967). Psychotherapy and Existentialism. New York: Washington Square Press