Ο Καρλ Γιάσπερς – βασικός θεμελιωτής της «υποστασιακής φιλοσοφίας» – ήταν κορυφαίος φιλόσοφος του καιρού μας κι έξοχο κριτικό πνεύμα όπως δεικνύουν και οι σπουδαίες παρατηρήσεις του για τις εξελίξεις της εποχής μας. Γι’ αυτό κι ο λόγος του – που εκπτύσσεται με τρόπο διεισδυτικό & καίριο – σημαίνεται ως φανέρωμα ενός στέρεου στοχαστικού υπόβαθρου. Αυτό το υπόβαθρο, καθαυτό, είναι λοιπόν που ενδιαφέρει καθώς αντανακλάται άμεσα στον Χρήστο Μαλεβίτση. Και η απήχηση της λεγόμενης «υποστασιακής φιλοσοφίας» του Karl Jaspers στον στοχασμό του Χρήστου Μαλεβίτση ήταν αναμφίβολα μεγάλη^•. Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί ότι τούτη η απήχηση δεν αποτυπώθηκε στο έργο του ως αντιγραφή. Αντιθέτως – όπως έχει επισημάνει και ο Δ. Θ. Γκότσης¹ σε σχετικό κείμενό του: «Αναφορικά με τους μεγάλους Γερμανούς διανοητές του αιώνα μας που πολύ ο ίδιος ο Χρήστος Μαλεβίτσης συνέβαλε στην εισαγωγή τους στον ελληνόφωνο κόσμο, δηλαδή τον Karl Jaspers & τον Martin Heidegger, διακρίνουμε την μεταποίηση του λόγου εκείνων εντός του μαλεβίτσειου λόγου. Ο οποίος (λόγος του Χρήστου Μαλεβίτση) τους εμπερικλείει, μεγαλύνοντας όμως σε πολλά αυτός εκείνους».

Οι βασικοί λοιπόν όροι του Καρλ Γιάσπερς που θα πρέπει να εξηγηθούν για να κατανοηθεί η φιλοσοφική θεώρηση του κι η απήχησή της στον Χρήστο Μαλεβίτση είναι το «περιέχον»^••, οι «οριακές καταστάσεις», η «υπόσταση» κι ο «λόγος» αλλά και ο όρος «ιστορικότητα» – ιδωμένος υπό το πρίσμα της φιλοσοφίας της Ιστορίας. Μας παραδίδει, σχετικά, ο αείμνηστος Χρήστος Μαλεβίτσης: «Για τον Καρλ Γιάσπερς, έναν από τους θεμελιωτές της «φιλοσοφίας της υποστάσεως», έργο της φιλοσοφίας είναι ο φωτισμός της «υποστάσεως» του ανθρώπου. «Υπόσταση» είναι ο πιο αυθεντικός εαυτός του ανθρώπου, ο οποίος δεν ορίζεται εννοιολογικά∙ αποκτούμε μόνο την «εμπειρία της υποστάσεως». Είναι μια εμπειρία ορίων και ανυπόθετης ελευθερίας. Δηλαδή, γνωρίζομε μόνο τα όριά της, όπως ταύτα εβιώθησαν από τα μεγάλα πνεύματα της ιστορίας και όπως τα βιώνει ο κάθε άνθρωπος στις αυθεντικές στιγμές των «οριακών καταστάσεων». Τέτοιες καταστάσεις είναι ο θάνατος, η ευθύνη, η τυχαιότης, ο αγώνας, το υποφέρειν. Είναι τα αμετάθετα όρια του ανθρώπου. «Γινόμαστε οι εαυτοί μας», λέγει ο Γιάσπερς, «όταν αντιμετωπίζωμε τις οριακές καταστάσεις με ανοικτά μάτια. Η εμπειρία των οριακών καταστάσεων και το υπάρχειν είναι ένα και το αυτό». Έτσι, λοιπόν, κεντρικό σημείο στη φιλοσοφία του Γιάσπερς είναι η «υπόσταση», γύρω από την οποία στρέφεται ο φιλοσοφικός λογισμός, για να φωτίσει την τραγική θέση του ανθρώπου στον κόσμο, αφού ο άνθρωπος ζει μέσα σε ένα κόσμο, όπου δεν υπάρχει κανένα «αντικειμενικό» στήριγμα. Το Είναι δεν είναι κάτι το αντικειμενικό, όπως το υποθέτει ο κοινός νους και η επιστήμη. Οι οντολογικοί τομείς που πέφτουν στην αντίληψή μας ως «περιεχόμενο» προκύπτουν από ένα «περιέχον». Θα λέγαμε πως το «περιέχον» είναι ο «ορίζοντας των οριζόντων», με την έννοια ότι από αυτόν πηγάζουν όλοι οι ορίζοντες, όπου εντός των αναφαίνονται τα όντα. Το περιέχον δεν παρουσιάζεται, αλλά μόνον αναγγέλλεται· και καθώς μέσα του «συμβαίνουν όλα» τούτο σημαίνει πως ο κόσμος βυθίζεται μέσα στο «εντελώς άλλο», στο «περιέχον» το οποίο διαπεράται από την αιωνιότητα».²

Σύμφωνα με τον Καρλ Γιάσπερς, το «περιέχον» είναι ο ορίζοντας εντός του οποίου υπάρχουν τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης της ανθρώπινης ύπαρξης∙ αφορά, με άλλα λόγια, στο Είναι. Ωστόσο παρόλο που περιέχει στους κόλπους του όλα τα όντα η ύπαρξη του δεν μπορεί να αποκαλυφθεί παρά μόνο συμβολικά και καθώς δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί η ουσία του – ταυτίζεται με τον Θεό. Για τον Καρλ Γιάσπερς η διατομή του συνόλου της οντολογικής πραγματικότητας, που σημαίνεται με τον όρο «περιέχον», είναι η εξής: Αφενός θεωρείται η περιοχή που αποτελεί τον κόσμο και στην οποία περιέχονται τα φυσικά φαινόμενα κι αφετέρου θεωρείται η περιοχή της υποκειμενικότητας/της εσωτερικότητας την οποία προσδιορίζει η συνείδηση και την οποία ο Καρλ Γιάσπερς χαρακτηρίζει ως υπαρξιακή περιοχή. Μετά ακολουθεί η μεταφυσική περιοχή η οποία κείται πέρα από τον κόσμο και την ύπαρξη∙ είναι η περιοχή που ο Πλάτων ονομάζει επέκεινα – συνώνυμη του απόλυτου – της Υπέρβασης. Το «περιέχον» λοιπόν (ως Είναι) που περιέχει στους κόλπους του όλα τα όντα αρθρώνεται: στην πραγματικότητα (Κόσμος) και στον άνθρωπο (Εμείς). Άρα διακρίνονται το “είναι” ως “αντι – κείμενο” και το “είναι” ως “είναι του ανθρώπου”.

Ο Καρλ Γιάσπερς (σε στοίχιση με την καντιανή άποψη) θεωρεί ότι, εντέλει, κανένα από τα “είναι” που δυνάμεθα να γνωρίζουμε δεν καταφέρνει να φωτίσει το Είναι. Ο φωτισμός μας γι’ αυτό μπορεί να συμβεί με ορισμένους δρόμους που εκπτύσσονται απ’ το πεδίο του “ανθρώπινου είναι” και συναρτώνται με τη λεγόμενη «υπόσταση» απ’ την οποία δύναται ο άνθρωπος να μεταβεί στην «υπέρβαση». Με βάση λοιπόν τούτη τη θεώρηση: Ο ένας δρόμος διαπερνά τον Κόσμο – με τη γνώση του Κόσμου – και συνάδει ορισμένως με τον επιστημονικό συμβολισμό. Ο άλλος δρόμος περνά από το εν γένει συνειδός – τη συνείδηση – και συνάδει ορισμένως με την εμπειρική & πνευματική όψη της ύπαρξης. Ο επόμενος δρόμος νοείται ως η συνάντηση της «υπόστασης» με την «υπέρβαση» απ’ ευθείας – μέσω μιας μυστικής ένωσης (Unio mystica). Οι δρόμοι αυτοί διαυγάζονται, αντιστοίχως, με την επιστημονική μεθοδολογία, με την πνευματική / διασκεπτική πτυχή και με τη μεταφυσική θεώρηση. Η επιστημονική ωστόσο μεθοδολογία (μας λέγει ο Κ. Γιάσπερς) είναι, μάλλον, ανεπαρκής διότι δεν μας παρέχει την ενιαία ιδέα της κοσμικής πραγματικότητας. Η μεταφυσική θεώρηση μας προσφέρει, μάλλον, μια συναισθηματική επαφή με το απόλυτο. Όμως η πνευματική / διασκεπτική πτυχή – καθώς κατατείνει σε υπαρξιακή επισκόπηση – επιτρέπει να αναδειχθούν συγκεκριμένες καταστάσεις δια των οποίων η “ανθρώπινη ύπαρξη” τίθεται ενώπιον του απόλυτου.

Το κομβικό συνεπώς σημείο αναφοράς, στη γιασπεριανή προσέγγιση, είναι η “ανθρώπινη ύπαρξη” ••• η οποία μάλιστα βρίσκεται, πάντα, σε κάποια κατάσταση. Έχω γεννηθεί σε αυτόν τον τόπο, είμαι μέλος αυτής της οικογένειας, ανήκω σε αυτό ή στο άλλο έθνος, ασκώ τούτο το επάγγελμα, μετέχω εδώ κι εκεί. Μας λέγει ο φιλόσοφος: «Οι καταστάσεις υπάρχουν μεταβάλλονται. Η μία διαδέχεται την άλλη. Υπάρχουν όμως ορισμένες καταστάσεις ανάλλαγες, αμετάθετες. Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς αγώνα και χωρίς να υποφέρω, δεν μπορώ να αποφύγω την ευθύνη, ούτε τον θάνατο. Αυτές οι καταστάσεις ονομάζονται «οριακές». Δεν μπορούμε να τις αποφύγουμε, δεν αλλάζουν, παρά μόνο φαινομενικά. Είναι συνδεδεμένες με την ύπαρξή μου άρρηκτα. Είναι η ίδια μου η ύπαρξη. Είναι τα έσχατα και αμετάθετα και όρια της υπάρξεώς μας».3 Οι εν λόγω «οριακές καταστάσεις» – ο θάνατος, η ευθύνη, η τυχαιότης, ο αγώνας, το υποφέρειν – συναρτώνται, δυνητικά, με την αυτοσυνειδησία. Εν τούτοις, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πεδίο της εγκοσμιότητας∙ μόνο στο πεδίο της «υπόστασης» μπορεί να πραγματοποιηθεί η αυτοσυνειδησία. Αντιμετωπίζοντας λοιπόν η «υπόσταση» τις καταστάσεις αυτές ως δικά της όρια σηματοδοτεί τη μετουσίωση της “ανθρώπινης ύπαρξης” ώστε να επιχειρηθεί το πέρασμα από την εγκοσμιότητα στην υπερβατικότητα ατενίζοντας το επέκεινα. Μετουσιώνεται δηλαδή η ύπαρξη σε πρόσωπο που μπορεί να αποφασίσει, με εφαλτήριο την «υπόσταση», άλμα προς στην Υπέρβαση.

Η «υπόσταση» είναι κρίσιμος όρος (στη φιλοσοφική θεώρηση του Καρλ Γιάσπερς)∙ εν τούτοις δεν επιδέχεται έναν τυπικό ορισμό αφού η «υπόσταση» είναι γίγνεσθαι, έργον συνεχές. Δεν πρόκειται βέβαια για ένα λογικό γίγνεσθαι αλλά για ένα γίγνεσθαι που πραγματοποιείται μέσα στο πάθος του αποφασίζειν. Το να υπάρχεις (επομένως) δεν σημαίνει ότι θεωρείσαι δεδομένος, αλλά ότι βρίσκεσαι προς δημιουργία από τον ίδιο τον εαυτό σου – βρίσκεσαι σε πορεία Υπέρβασης∙ και για τον Καρλ Γιάσπερς η πορεία αυτή συνυφαίνεται με τον Λόγο που εδρεύει στην «υπόσταση». Όμως ο Λόγος (Vernunft) δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με τη Διάνοια (Verstand) διότι το βασικό χαρακτηριστικό του έναντι της Διάνοιας είναι ότι ο Λόγος προβάλλει ως ενωτικό στοιχείο – ζητώντας το Έν. Και ο Λόγος (τονίζει ο Καρλ Γιάσπερς) προκειμένου να πραγματώσει (αυτή) την ενότητα, εκτυλίσσεται ως δυνατότητα ενός ριζικού ελευθερώματος από καθετί το σταθεροποιημένο.

Αναμφίβολα, ένα τέτοιο ριζικό ελευθέρωμα οδηγεί και σε συγκρούσεις που προμηνύουν (όμως) κι ένα άλμα∙ το άλμα απ’ την εγκοσμιότητα στην υπερβατικότητα. Και αυτό νοείται, βεβαίως, ως μια «ιδιαίτερη ατμόσφαιρα»∙ ως μια πολυσήμαντη «εσωτερική διεργασία» που υπάρχει, κατά τον Καρλ Γιάσπερς, μόνο στις έξοχες ποιήσεις και προσωπικότητες – και προπάντων στους μεγάλους φιλοσόφους . Το Είναι – για τον Καρλ Γιάσπερς δεν νοείται με γνώμονα τον κοινό νου & την επιστήμη. Η ολοκληρωμένη και πλήρης θεώρηση για το Είναι μπορεί να γίνει (σύμφωνα με τον Καρλ Γιάσπερς) μόνο μέσα από τον φιλοσοφικό προσανατολισμό∙ και υπό αυτή ακριβώς την οπτική έργο της φιλοσοφίας είναι η αποκάλυψη του Είναι – μέσω του φωτισμού της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο εν λόγω φωτισμός της ύπαρξης αποκαλύπτει στον άνθρωπο την αυθεντικότητα της ύπαρξής του∙ αποκαλύπτει στη συνείδησή του τον «πρώτο εαυτό»∙ τον «υπερεμπειρικό εαυτό του». Η εν λόγω συνειδητοποίηση τον παραπέμπει, τρόπον τινά, στον έσχατο ορίζοντα – στην πηγή της ύπαρξής του. Και τούτος ο ορίζοντας – που ο Καρλ Γιάσπερς ταυτίζει με τον Θεό – δημιουργεί την πίστη στον άνθρωπο ότι χωρίς την αναφορά (σε αυτόν) ο βίος (μας) είναι ανεπαρκής. Η επάρκεια του βίου συνδέεται όμως (κατά τον Καρλ Γιάσπερς) και με την ανάληψη της «ευθύνης» που σημαίνεται από την κληρονομιά του παρελθόντος. Πιο συγκεκριμένα, όπως μας λέγει ο Καρλ Γιάσπερς, εκείνος ο άνθρωπος που παραγνωρίζει κι απεμπολεί την οικογενειακή & εθνική ρίζα του είναι ύπαρξη που στερείται «ιστορικότητας»∙ ύπαρξη που διέπεται από αμνημοσύνη του εαυτού της. Ύπαρξη στην οποία – τελικά – είναι κλειστός ο ορίζοντας της μεταφυσικής αλήθειας και ο ορίζοντας προς το επέκεινα.

Ο Χρήστος Μαλεβίτσης συμφωνεί με την άποψη του Καρλ Γιάσπερς για το Είναι αλλά συνάμα εμπλουτίζει την όλη θεώρηση επισημαίνοντας ότι το Είναι μερίζεται, οντολογικά, στις εξής σφαίρες: “σε αυτό που υπάρχει”- νοούμενο ως ορίζοντας που περιλαμβάνει τα πάντα και “σε αυτό που άρχει”- νοούμενο ως ορίζουσα έννοια / ως «περιέχον». Γράφει συγκεκριμένα: «Το Περιέχον είναι η μήτρα του αντικειμενικού. Τούτο σημαίνει ότι τα περιεχόμενα από κάτι περιέχονται. Περιέχονται από το Περιέχον. Και τα «ονόματα» που αφορούν στο Περιέχον (θα) πρέπει να νοηθούν ως υπαινιγμοί ενός οντολογικού «εντελώς άλλου» (που άρχει) – και από εκεί έρχονται οι εξαγγελίες που σήκωσαν τον άνθρωπο όρθιο προκειμένου να ατενίσει τον ουρανό. Από εκεί έρχεται η αποκάλυψη».⁴ Το «περιέχον» είναι το μείζον – ως «ο ορίζοντας των οριζόντων» από τον οποίο πηγάζουν όλοι οι ορίζοντες κι “αυτό είναι που άρχει”. Είναι καλύτερα λοιπόν (λέγει ο στοχαστής) τούτος «ο ορίζοντας» να ονομαστεί η Αλήθεια του Είναι εφόσον πρόκειται, εντέλει, για το Όντως Όν – την «πηγή της δημιουργίας» / «για το μάτι της αιωνιότητας». Και καθώς η ανθρώπινη συνείδηση τελεί «υπό το φως του εν λόγω ορίζοντα» η διάνοιξή της φωτίζει τον ονομαζόμενο «υπερεμπειρικό εαυτό» σημειώνει ο Χρήστος Μαλεβίτσης – συμφωνώντας με τον Καρλ Γιάσπερς. Αυτή ακριβώς, καταλήγει, είναι και η εσχατολογικώς σημαντική πλευρά του εαυτού (μας) αφού αυτή εσωκλείει τη διαφυγή από τον θάνατο.

Σε ό,τι αφορά στις «οριακές καταστάσεις» ο Χρήστος Μαλεβίτσης αποδέχεται ότι συνιστούν αμετάθετα όρια της ύπαρξης και η σκέψη του ταυτίζεται με τη θέση του Καρλ Γιάσπερς. Συμπληρωματικά μάλιστα, επισημαίνει ότι βιώνει κάποιος τα όριά του, μετ’ επιτάσεως, αν είναι αλαφροΐσκιωτος ή έχει ραγισμένη καρδιά – είτε από κατασκευής είτε από χτυπήματα της μοίρας. Ο Χρήστος Μαλεβίτσης ωστόσο εμμένει στην (υπαρξιακή) ευθραστότητα των ορίων που σημαίνονται με τον θάνατο∙ και αιτία είναι – όπως σημειώνει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: «η απροσμέτρητη έλξη που ασκούσε πάνω του το γεγονός της Αναστάσεως και της Αιώνιας Ζωής – κάτι που δεικνύει και τις ορθόδοξες ρίζες του».⁵ Εμμένει λοιπόν ο στοχαστής, ιδίως, στην εσχατολογική προσέγγιση των ορίων της ανθρώπινης ύπαρξης∙ γι’ αυτό και στο έργο του εκφράζει, αξόδευτα, την βαθιά αγωνία του για την τραγικότητα και την έσχατη μέριμνα του ανθρώπου.

Ο Χρήστος Μαλεβίτσης αποδέχεται, ακόμη, ότι ο φωτισμός της «υπόστασης» (κεντρικό σημείο στη θεώρηση του Καρλ Γιάσπερς) είναι έργο της φιλοσοφίας. Συμπληρώνοντας μάλιστα τον Καρλ Γιάσπερς τονίζει ότι σχετικά με το άλμα από την εγκοσμιότητα στην υπερβατικότητα προπορεύονται οι ποιητικές ψυχές και όλα τα έξοχα ποιητικά πνεύματα. Ο Χρήστος Μαλεβίτσης εστιάζει στον πυρήνα του θέματος προσεγγίζοντας διεξοδικά τη συνείδηση – την οποία ανάγει στην περιωπή της υψηλής αυτοσυνειδησίας. Σύμφωνα με τον Χρήστο Μαλεβίτση: «Την αυτοσυνείδηση του ανθρώπου την πραγματοποιεί (κυρίως) η θρησκεία & η φιλοσοφία. Την αυτοσυνείδηση (διά) της φιλοσοφίας τη χαρακτηρίζει το έλλογο, όχι το απλώς λογικό. Το έλλογο (βέβαια) δεν είναι κάτι το εξ αρχής δεδομένο∙ γι’ αυτό ο φιλοσοφικός λογισμός αγωνίζεται- χωρίς να αναπαύεται- για τη διαλεύκανσή του. Η θρησκεύουσα συνείδηση επαναπαύεται στην αποκάλυψή της η οποία είναι βαθύτατα νοηματισμένη και εκμυθευμένη. Και η τέχνη είναι εκμυθευτική αλλά η εκμύθευση στην τέχνη δεν σφραγίζεται από την ιερότητα της αποκάλυψης, όπως στή θρησκεία».⁶

Με βάση όσα αναφέρθηκαν είναι εμφανέστατη στον στοχασμό του Χρήστου Μαλεβίτση η ζεύξη της φιλοσοφικής οπτικής με τη θρησκευτική θέαση. Για τον Χρήστο Μαλεβίτση η Φιλοσοφία και η Θρησκεία είναι οι μόνες πνευματικές δραστηριότητες του ανθρώπου που είπαν ότι το επί μέρους παίρνει νόημα μόνον απ’ το όλον. Κινούμενος, λοιπόν, ανάμεσα στο φιλοσοφείν και το θρησκεύεσθαι, ανάμεσα στην έλλογη διαύγαση και τον φωτισμό του πνεύματος, αγωνίζεται για να αναδειχθεί – συνειδητοποιηθεί •••• η υπερβατική «υπόσταση του ανθρώπου»∙ αγωνίζεται να δείξει πόσο σημαντικό είναι να δικαιωθεί η ύπαρξή του. Και η δικαίωση τούτη- μας λέγει ο Χρήστος Μαλεβίτσης όπως κι ο Καρλ Γιάσπερς- είναι δυνατή με την πίστη στον έσχατο λόγο.

Σχετικά με τη θεώρηση του Καρλ Γιάσπερς ότι ο Λόγος (που εδρεύει στην «υπόσταση») προβάλλει ως ενωτικό στοιχείο – ζητώντας το Εν ο Χρήστος Μαλεβίτσης δεν διαφωνεί κι αναγνωρίζει τη μυστικιστική διάστασή της∙ εντούτοις δεν εξαντλεί τη σήμανσή της στην οπτική της ένωσης με τη θεία ουσία (με την πανθεϊστική σημασία της φράσης) αλλά σημαίνει, ορισμένως, αυτή την ενωτική βούληση μέσα από το φως του χριστιανικού μυστικισμού θεωρώντας την ως ένωση διά της αγάπης. Για τον στοχαστή ο άνθρωπος – δωρεοδόχος της πνευματικότητας / μέτοχος των άκτιστων ενεργειών του Θεού – φθάνει στη θέωση με το φως της αγάπης που απαντάει στά “έσχατα προβλήματα της υπάρξεως”. Τέλος, αναφορικά με το νόημα της λεγόμενης «ιστορικότητας» ο Χρήστος Μαλεβίτσης συμπίπτει πλήρως με τον Καρλ Γιάσπερς – και μας παραδίδει: « Ο άνθρωπος περισσότερο από ζώο κοινωνικό ή πολιτικό ή ταξικό είναι προεχόντως ζώο μιας εθνότητας. Κι’ αυτό είναι μια εσωτερική αλήθεια – με βάθος και πλάτος «ιστορικό». Και όταν λέμε «ιστορικό» δεν εννοούμε την εξωτερική ιστορία αλλά την «εσωτερική ιστορικότητα» της υπάρξεως, ατομικής και εθνικής ταυτοχρόνως, η οποία είναι αυτόχρημα πνευματική και διεκτραγωδεί την περιπέτεια του υπάρχειν. Μόνον αυτή η αλήθεια καθιστά την ύπαρξη αυθεντική και έγκυρη».⁷

Η συνάρτηση ανάμεσα στον στοχασμό του Χρήστου Μαλεβίτση και τη φιλοσοφική θεώρηση του Καρλ Γιάσπερς είναι εμφανέστατη. Ο Χρήστος Μαλεβίτσης εμπερικλείει αλλά και μεγαλύνει στον στοχασμό και στη γραφή του το φιλοσοφικό σύμπαν του Καρλ Γιάσπερς επικυρώνοντας έτσι την τεράστια συμβολή του στην παιδεία μας. Και διευκρινίζοντας ότι ο Καρλ Γιάσπερς δεν ήταν ένας φιλόσοφος αλλά ήταν «ο φιλοσοφών» σημειώνει – δίκην κατακλείδας: «Το πρόβλημα του ανθρώπου σήμερα (και) κατά τον Καρλ Γιάσπερς είναι κατ’ εξοχήν πνευματικό. Επερίσσευσε η οργάνωση και η παραγωγή και η σχεδιοποίηση. Εκείνο πού απελπιστικά λείπει είναι η πνευματική αγωγή, η συνείδηση του υπάρχειν».⁸ Αυτό ακριβώς είναι το κρίσιμο και εξόχως επίκαιρο μήνυμα – στο οποίο καταλήγουν τόσο ο Καρλ Γιάσπερς όσο κι ο Χρήστος Μαλεβίτσης – και το οποίο αξίζει να μην αγνοηθεί.