Άρθρα
ΕΥΗ ΔΑΛΛΑ
Η ρευστότητα της ύπαρξης
Painting © Pablo Picasso | Crane and pitcher, 1945
Η ύπαρξη δεν είναι προκαθορισμένη, στατική, αναλλοίωτη, αλλά μία δυναμική διαδικασία συνεχούς εξέλιξης. Όλα αλλάζουν, τίποτε δεν μένει ίδιο, τα πάντα ρεί (Ηράκλειτος).
Περιβάλλον: Οι συνθήκες της ζωής αλλοιώνονται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Βιολογικά: Οι άνθρωποι αναπτυσσόμαστε, δυναμώνουμε, ωριμάζουμε, αρρωσταίνουμε, γερνάμε, πεθαίνουμε. Γνωσιακά: Συνεχώς αποκτούμε καινούργιες γνώσεις και ικανότητες που πρέπει να ενσωματώσουμε στον τρόπο σκέψης μας προκειμένου να τις αξιοποιήσουμε.
- Ο Lewin (1951) μίλησε για τον ζωτικό χώρο (life space) αναφερόμενος στο εκάστοτε τμήμα του περιβάλλοντος που μπορούμε να αντιληφθούμε και – κατ’ επέκταση – να επεξεργαστούμε και να ενσωματώσουμε στην ύπαρξή μας. Το μωρό αρχικά αντιλαμβάνεται μόνο τα σωματικά ερεθίσματα και αυτά με έναν αδιαφοροποίητο τρόπο. Σταδιακά οργανώνει τα εσωτερικά ερεθίσματα, αρχίζει να κοιτάζει γύρω του, πλαταίνουν οι ορίζοντές του, διαχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον, κ.ο.κ.
- Ο Korzybski (1948) χρησιμοποίησε την αναλογία του χάρτη. Το άτομο χαρτογραφεί τον κόσμο του βασιζόμενο στις εμπειρίες του με το περιβάλλον του. Οταν διαθέτει πλούτο εμπειριών, ο νοερός αυτός χάρτης απεικονίζει με αρκετή ακρίβεια το τοπίο, επιτρέποντας στο άτομο να πορεύεται εποικοδομητικά και να κάνει σωστές προβλέψεις για την αποτελεσματικότητα της συμπεριφοράς του. Ο χάρτης απεικονίζει την πραγματικότητα αλλά δεν αποτελεί την πραγματικότητα.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι οι νοεροί μας χάρτες όχι μόνο καταγράφουν, αλλά ταυτόχρονα διαμορφώνουν την δική μας πραγματικότητα. Μαθαίνουμε να ερμηνεύουμε με συγκεκριμένους τρόπους που μας βοηθούν να πορευόμαστε, αλλά που δεν αποκλείεται να παραποιούν την πραγματικότητα. Για να είναι χρήσιμος, ο χάρτης πρέπει συνεχώς να ενημερώνεται και να επεκτείνεται. Όμως, το γνωσιακό επίπεδο ενός ατόμου ή μιας κοινωνίας μπορεί να περιορίζεται σε κάποιο πολύ μικρό φάσμα του κόσμου, ή μπορεί να προτιμήσουν να αναθεωρήσουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον κόσμο προκειμένου να συνεχίζουν να στηρίζονται στον νοερό τους χάρτη. Αυτό τους επιτρέπει την διατήρηση προσφιλών ιδεών και επιθυμιών, αλλά ασφαλώς δεν βοηθά να συνδιαλέγονται ανοικτά και ρεαλιστικά με το περιβάλλον και, στο μέτρο που αυτό είναι συνειδητό, μαρτυρεί έλλειψη αυθεντικότητας.
Ο ρόλος των συναισθημάτων
Έχουμε την δυνατότητα συνεχώς να εμπλουτίζουμε και να διαφοροποιούμε το συναισθηματικό μας ρεπερτόριο, αλλά συχνά μένουμε σε ένα πολύ στενό και επαναλαμβανόμενο φάσμα συναισθημάτων. Τραυματικές εμπειρίες που δεν έχουν «δουλευτεί» όχι μόνο διατηρούν αναλλοίωτο το συναισθηματικό τους φορτίο, αλλά και προβάλλονται επάνω στους άλλους ή και μεταβιβάζονται. Π.χ. νέα που εργαζόταν σαν νταντά και κόντεψε να της πνιγεί το παιδάκι που τάιζε, σαν μητέρα φοβόταν τόσο που και τα δύο παιδιά της παρουσίασαν έντονα προβλήματα στο φαγητό. Οι νευροβιολόγοι λένε ότι «νευρώνες που πυροδοτούνται ταυτόχρονα, δημιουργούν μεταξύ τους συνδέσμους», π.χ. τροφή-φόβος. Χρειάζεται να αλλάξουν οι εμπειρίες μας για να αλλάξουν τα συναισθήματα μας, να δώσουμε στον εαυτό μας την δυνατότητα να διαπιστώσει ότι δεν είναι σωστός ο χάρτης, δεν πνίγεται πάντοτε το παιδί. Άλλη αιτία συναισθηματικής συστολής είναι αυτά που μας είναι ξένα – εκτός χάρτη – που μας φοβίζουν, οπότε τείνουμε να τα απομονώνουμε γιατί δεν τα αντέχουμε, τουλάχιστον στην αρχή. Γενικά, τείνουμε να αποδεχόμαστε (να είμαστε ανοιχτοί) τις πληροφορίες που είναι συμβατές με τον υπάρχοντα χάρτη μας και που δεν απαιτούν ιδιαίτερες ανακατατάξεις. Πληροφορίες που είναι τελείως ξένες, απειλούν να ανατρέψουν τον χάρτη μας και αντιδρούμε είτε αποκλείοντάστες απόλυτα, αρνούμενοι να τις αντιληφθούμε οπότε και δεν υπάρχουν για μας, είτε απομονώνοντάς τις ξεχωριστά προκειμένου να τις επεξεργασθούμε και ίσως αργότερα, ωριμάζοντας, να μπορέσουμε να τις αποδεχθούμε.
Σε γενικές γραμμές, η καθημερινή μας συντήρηση (σωματική, συναισθηματική, ψυχική, κλπ) απορροφά τα 2/3 της οργανωτικής μας δυναμικής, δηλαδή μιλώντας στατιστικά, μεταξύ του +1 και -1 της τυπικής απόκλισης. Αποκλίσεις που μπορούν να αφομοιωθούν χωρίς να δημιουργήσουν ιδιαίτερες διαταραχές βρίσκονται μεταξύ του +2 και -2, ενώ οι ακραίες διαφοροποιήσεις που δύσκολα αφομοιώνονται, βρίσκονται πέρα από το +- 2.
Η διαδικασία της ωρίμανσης
Η διαδικασία της ωρίμανσης προχωρεί μέσω της διαφοροποίησης και της αφομοίωσης. Αρχικά ο ζωτικός χώρος του ατόμου είναι αδιαφοροποίητος και πολύ περιορισμένος. Σταδιακά, το βρέφος αρχίζει να ξεχωρίζει (τις κινήσεις του, τον εαυτό του από τον περιβάλλοντα χώρο), να ταξινομεί και να οργανώνει τις εμπειρίες του. Κάθε βήμα οργάνωσης, του επιτρέπει να ανοίγεται ακόμη περισσότερο σε νέες εμπειρίες, προσαρμόζοντας ανάλογα την αντίληψή του και επεκτείνοντας τον ζωτικό του χώρο.
Φυσιολογική εξέλιξη: Προοδευτική οργάνωση σε ολοένα και πιο πολύπλοκα και καλλίτερα διαφοροποιημένα επίπεδα:
- Το άτομο μπορεί να δεχθεί περισσότερες αλλαγές και αβεβαιότητες, χωρίς να χάνει την αυτοκυριαρχία του.
- Παρατηρεί τις ομοιότητες σε αυτά που μοιάζουν διαφορετικά και τις διαφορές των φαινομενικά ομοίων.
- Απομονώνει όσα δεν μπορεί ακόμη να χειριστεί για περαιτέρω επεξεργασία και ενδεχόμενη αφομοίωση αργότερα.
Παθολογία: Έχουμε μία αδυναμία εξισορρόπησης αυτών των δύο τάσεων:
- Αυτισμός: Yπερβολική διαφοροποίηση (φλιτζάνι κόκκινο, ραγισμένο, περιέχει γάλα) και αδυναμία οργάνωσης ή γενίκευσης.
- Σχιζοφρένεια: Έλλειψη διαφοροποίησης (διάβολος παντού) και αδυναμία οριοθέτησης ή επιβολής άλλης μορφής οργάνωσης.
- Ψυχαναγκασμός: Άκαμπτη οργάνωση, αδυναμία προσαρμογής, αδιαλλαξία και «μονοκόμματη» αντιμετώπιση καταστάσεων.
Ο θεραπευτής στηρίζει τον θεραπευόμενο
Οι θεραπευόμενοί μας έρχονται με ελλειμματικές δεξιότητες ζωής (Agazarian & Gantt, 2000, pp. 38-41, 67). Χρειάζεται να εγκαταλείψουν τις δυσλειτουργικές τους συνήθειες, να σπάσουν τα στεγανά για να προχωρήσουν σε νέες κατευθύνσεις. Αυτό συνεπάγεται τον φόβο του αγνώστου και απαιτεί θάρρος και αισιοδοξία ότι τα συναισθήματα αδυναμίας και έλλειψης ελέγχου θα ξεπεραστούν. Ο θεραπευτής στηρίζει τον θεραπευόμενο:
- Νομιμοποιώντας τα φυσικά συναισθήματα δυσφορίας του κάθε ατόμου που βρίσκεται στο χείλος του αγνώστου.
- Ελαττώνοντας τις άμυνες που αναχαιτίζουν την πρόοδο.
- Μεγιστοποιώντας τις δυνάμεις που κινητοποιούν τον θεραπευόμενο να κάνει εποικοδομητικές αλλαγές αποδεχόμενος αυθεντικά τις ευθύνες του.
Συν-διαλεγόμαστε, όχι μόνο με το περιβάλλον και τους άλλους, αλλά και με τον εαυτό μας, κατανοώντας και επεξηγώντας τις αντιδράσεις και τις συμπεριφορές μας και – μερικές φορές – υπερβαίνοντας και μετατρέποντας τον εαυτό μας. Εξ’ ου το «Η ύπαρξη προϋπάρχει της ουσίας» του Sartre. Εστιάζοντας όχι στην ουσία (essence) δηλαδή στο ΤΙ είναι το κάθε ον, δηλαδή τα θεωρητικά και μη μεταβαλλόμενα χαρακτηριστικά που καθορίζουν καθολικά το είδος (λ.χ. το ανθρώπινο) αλλά στην ύπαρξη (existence) δηλαδή στο ΠΩΣ είναι το ον, δηλαδή στον συγκεκριμένο και πολύ ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο βιώνεται και εκφράζεται η ύπαρξη.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Agazarian, Y.M. & Gantt, S.P. (2000). Autobiography of a Theory:
Developing a Theory of Living Human Systems and its Systems-Centered Practice. London: Jessica Kingsley Publishers