Η ουσιαστική ελευθερία απαιτεί την αποδοχή και ενσωμάτωση τόσο των αρνητικών όσο και των θετικών συγκυριών της ύπαρξης είτε προκύπτουν από τις σχέσεις μας με τον έξω κόσμο, είτε αφορούν την ανάγκη σύνθεσης των δικών μας ικανοτήτων και αδυναμιών. Οφείλουμε να αποδεχθούμε τους περιορισμούς όσο και τις ευκαιρίες, τις χαρές και τις λύπες και να ψάξουμε να ανακαλύψουμε θετικές πλευρές «των πιο φοβερών και διφορούμενων πτυχών της ζωής» (Nietzsche, The Will to Power, 1895). Ο Nietzsche έλεγε ότι η αποδοχή του γεγονότος ότι θα πεθάνουμε «φέρνει τον θάνατο αρκετά κοντά ώστε να μας εμποδίζει να φοβόμαστε την ζωή». Ταυτόχρονα δεν θα απαρνηθούμε ούτε θα καταπνίξουμε τις σκοτεινές πλευρές μας. Ακόμη κι αν μπορούσαμε να το κάνουμε, θα χάναμε κάτι από την ανθρωπιά μας και θα γινόμαστε ψεύτικοι και μη αυθεντικοί. Καλούμεθα, όμως, να τις ελέγξουμε έχοντας πλήρη επίγνωσή τους. Η ανθρώπινη φύση μας αποτελείται από «λαμπρότητα και σκοτάδι», «the splendour and the darkness» (Nietzsche, The Will to Power, 1895).

Η ελευθερία, «πάντα ρει». Δεν μπορεί να μένει στατική διότι διαμορφώνεται συνεχώς μέσα από την ύπαρξή μας και τις συναλλαγές μας με τον κόσμο γύρω μας. Κάθε φορά που παίρνουμε μία σαφή θέση ή που αποφεύγουμε να την πάρουμε, κάθε μας επιλογή και απόφαση μας δίνει μία νέα ευκαιρία. Γίνεται μία δοκιμασία στην οποία μπορούμε να σταθούμε στο ύψος των αξιών μας, ή να λυγίσουμε. Η ανυπαρξία ορθής λύσης δημιουργεί υπαρξιακό άγχος που οφείλεται στην «παραζάλη της ελευθερίας» (Kierkegaard, 1844). Ο άνθρωπος αντιμετωπίζει την ιδέα τού να «συναντήσει» την ελευθερία του με αμφιθυμία, διότι την φοβάται όσο και την αγαπά. Η μόνη σωτηρία είναι να αποδεχθεί το υπαρξιακό άγχος, κατανοώντας ότι αυτό φωτίζει τα ουσιαστικότερα χαρακτηριστικά της ύπαρξής του που είχαν καταχωνιαστεί στα σκοτεινά βάθη της ψυχής του.

Η ελευθερία όσο και η ύπαρξη κατακτώνται ξανά και ξανά. Το να είναι κανείς ελεύθερος σημαίνει να είναι ανοικτός στις προκλήσεις και έτοιμος να επεκτείνει τα όριά του. Χρειάζεται ευελιξία και θάρρος για να αναθεωρεί κανείς τις θέσεις του προκειμένου να τις φέρνει πιο κοντά στις αξίες του. Δεν είναι ποτέ ένα τέλειο ή τελειωμένο προϊόν, αλλά μια διεργασία εν εξελίξει (Maglo, D., 2000. Understanding Freedom. Journal of the Society for Existential Analysis, 11(2): 139-158).

Η υπαρξιακή θεώρηση ποτέ δεν αρνήθηκε την ύπαρξη περιορισμών και εμποδίων. Όμως θεωρεί ότι οι άνθρωποι έχουν την δυνατότητα υπέρβασης των συνθηκών που υφίστανται:

• Μεταβάλλοντας την στάση τους απέναντι στις συνθήκες που δεν μπορούν να αλλάξουν (Frankl).
• Επιλέγοντας συνειδητά να δράσουν με άλλον τρόπο (Sartre).

To να έχουμε ελέυθερη βούληση σημαίνει ότι μπορούμε συνειδητά να προσδιορίζουμε:

• Το νόημα που δίνουμε στην ζωή μας, και άρα τις προτεραιότητες και τις αξίες μας.
• Την στάση που τηρούμε στις προκλήσεις και συνθήκες της ζωής μας (αντίξοες και ευχάριστες).
• Την συμπεριφορά μας προς τους εαυτούς μας, τους άλλους και προς τον περιβάλλοντα χώρο.

Η ελευθερία επιλογής κατ’ ανάγκην δημιουργεί προσωπική ευθύνη και αναπόφευκτα οδηγεί στο υπαρξιακό άγχος, διότι:

• Μας βαρύνει η ευθύνη της σωστής (ή έστω τις βέλτιστης) επιλογής.
• Η κάθε επιλογή μας αποκλείει πολλές άλλες (Yalom).
• Οι επιλογές μας συχνά επιδρούν και στους άλλους, αυξάνοντας το βάρος της ευθύνης μας (Sartre).

Παρότι έχουμε την δυνατότητα της επιλογής, συχνά αφήνουμε τα πράγματα να κυλούν χωρίς να παίρνουμε καμμία απόφαση ή θέση. Αυτό μπορεί να γίνει:

• Λόγω άγνοιας ότι μπορούμε να προσδιορίσουμε την ζωή μας, να γίνουμε δημιουργοί του εαυτού μας ή, κατά τον Sartre, να γινουμε «θεοί».
• Λόγω αδράνειας αφήνοντας τον καταναγκασμό της καθημερινότητας να μας ναρκώνει, φράζοντας την συνειδητότητα με στείρες ασχολίες.
• Λόγω ευθυνοφοβίας μεταθέτοντας την ευθύνη στους άλλους, αναζητώντας εξωτερική καθοδήγηση, ή κάτι δυνατότερο από τον εαυτό μας.

Και τα δύο άκρα, ο απόλυτος ντετερμινισμός και η ψευδαίσθηση της απόλυτης ελευθερίας, χαρακτηρίζονται από έλλειψη αυθεντικό-τητας και οδηγούν σε μία ζωή ανούσιας μετριότητας και αποξένωσης από τον εαυτό μας, αντί μιάς ζωής που βιώνεται με θάρρος, δημιουργικότητα, ζωντάνια και πάθος.