Άρθρα
ΕΥΗ ΔΑΛΛΑ
Η σωματική διάσταση της ύπαρξης
Painting © Paul Cézanne | Femme Nue Debout, 1899
- Το σώμα μας είναι μέρος της ταυτότητάς μας. Επιλέγουμε να το τιμήσουμε ή να το καταστρέψουμε, αλλά δεν μπορούμε να ζήσουμε, να δράσουμε ή και να αντιληφθούμε τον γύρω κόσμο χωρίς αυτό και αναγκαστικά υφιστάμεθα ό,τι του συμβαίνει.
- Το σώμα μας μας συνοδεύει στην ζωή και, κάποια στιγμή, φέρνει και το φυσικό μας τέλος. Ασφαλώς δεν είμαστε μόνο τα σώματά μας. Αν χάσουμε ένα μάτι, ή την ικανότητα να βαδίζουμε, δεν έχουμε χάσει τον εαυτό μας. Όμως ό,τι συμβαίνει στο σώμα μας, εάν είναι υγιές ή άρρωστο, νέο ή γερασμένο, επηρεάζει τον τρόπο και τηνποιότητα της ζωής μας.
- To σώμα που είμαι, όχι το σώμα που έχω. Το σώμα μου είμαι εγώ, μόνο το πτώμα μου δεν είμαι εγώ (Gabriel Marcel, 1965)
- To σώμα μας είναι και ο φορέας της παρουσίας μας, άρα και τοεξωτερικό παρουσιαστικό (όμορφο, παραμορφωμένο, ατημέλητο, επιτηδευμένο) είναι σημαντικό.
- Στον υγιή άνθρωπο, το σώμα είναι τόσο ταυτόσημο με τον ίδιο, που συνήθως το αγνοεί ή το θεωρεί υποδεέστερο των πνευματικών του ικανοτήτων.
- Στην αρρώστια, στον πόνο, στην εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες ή στην απειλή του θανάτου η σχέση αυτή ανατρέπεται και το σώμα μας ξαφνικά παίζει έναν σημαντικό – αν μη και πρωτεύοντα – ρόλο στην ύπαρξή μας.
- Άρα ο τρόπος με τον οποίο θα αντιμετωπισθεί το σώμα – το δικό μας ή του άλλου – γίνεται ιδιαίτερα σημαντικός.
Maurice Merleau-Ponty
Ο Γάλλος φιλόσοφος Maurice Merleau-Ponty αμφισβήτησε την διττή φύση του ανθρώπου – σώμα και πνεύμα – κατά Descartes. Η σκέψη, η νόηση, η πνευματικότητα δεν είναι ιδιότητες που υπάρχουν ξεχωριστά από την σωματική μας οντότητα. Η ψυχή είναι το αποτέλεσμα της συνένωσης του πνεύματος και της ύλης. Στο βιβλίο του Η Φαινομενολογία της Αντίληψης (1962) ο Merleau-Ponty διατείνεται ότι το σώμα δεν είναι ένα οποιοδήποτε αντικείμενο, αλλά:
- Το όχημα για την ύπαρξή μας στον κόσμο.
- Το μέσο για τις σχέσεις μας με τους άλλους.
- Αυτό που ορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο (οπτικά, ακουστικά, κινητικά, συναισθηματικά).
- Το μέσο που μας επιτρέπει να διεκδικούμε ενεργά και να εκπληρώνουμε τις επιθυμίες μας, δημιουργώντας τον εαυτό μας.
- Το μέσο προβολής της ύπαρξής μας προς τους άλλους, η φανερή εκδήλωση του ποιοι είμαστε και τι αντιπροσωπεύουμε.
Το σώμα μας εκφράζει την ύπαρξή μας με αμεσότητα σε πολλαπλά επίπεδα. Η στάση του σώματός μας, η έκφραση του προσώπου μας, ο τόνος της φωνής, καθώς και η «συνοχή» αυτών των επιπέδων (ή η έλλειψη αυτής) παρέχουν περισσότερες και εγκυρότερες πληροφορίες από τα λόγια μας. Η χειραψία μου, το χαμόγελό μου, το δάκρυ μου, το πώς περιποιούμαι και ντύνω το σώμα μου επικοινωνούν κάτι προς τα έξω. Το μυαλό παίζει πολλά παιχνίδια και συχνά ψεύδεται, το σώμα όμως ποτέ.
Συχνά το σώμα μας είναι που εκφράζει αυτά που κρύβουμε από τον εαυτό μας, αυτά που μισούμε, που απαρνιόμαστε, που μας φοβίζουν ή μας κάνουν να νοιώθουμε άβολα ή ένοχα και που προτιμάμε να τα αγνοούμε. Εκεί έρχονται τα όνειρα και τα συμπτώματα για να μας υπενθυμίσουν αυτά που «ξεχάσαμε». Μπορούμε να αφήσουμε τα συμπτώματα:
- Να μας παγιδεύσουν δημιουργώντας ένα τείχος πίσω από το οποίο κρυβόμαστε από την ζωή.
- Να γίνουν η αφορμή να έλθουμε ξανά σε πραγματική επαφή με τον εαυτό μας, μακρυά από συμβατικές και προσποιητές συμπεριφορές.
Nietzsche
Ο Zarathustra του Nietzsche δίδασκε ότι το σώμα δεν λέει «εγώ» είναι έμπρακτα «εγώ» και η νοημοσύνη, το πνεύμα και η ψυχή δεν είναι παρά εργαλεία και μέρη του σώματος.
Συχνά στην θεραπεία δεν αρκεί η λεκτική εξήγηση, η θεωρητική επεξεργασία. Χρειάζεται συναισθηματική δόνηση για να μεταβληθούν οι επαφές των νευρώνων, για να κινητοποιηθούμε να κάνουμε επί τέλους κάτι αντί να το σκεφτόμαστε. Γι αυτό είναι χρήσιμες οι τεχνικές της Gestalt που εστιάζουν στο συναίσθημα, στην φαινομενολογία και στο εδώ και τώρα.
Marcel
Kαι πάλι ο Marcel (1965) αναρωτιέται «Τι είναι αυτό το σώμα του οποίου είμαι ταυτόχρονα κύριος και δούλος;» Μου ανήκει το σώμα μου ή ανήκω εγώ σ’ αυτό; Έχω σώμα ή είμαι το σώμα μου; Είναι δύο διαφορετικές οπτικές:
- Η υπαρξιακή – υπάρχω μέσω της σχέσης μου με το σώμα μου – μία σχέση άμεση που χαρακτηρίζεται από ρευστότητα και συνεχείς αναπροσαρμογές και – αναπόφευκτα – με ανασφάλεια.
- Η κτητική – που εκφράζεται είτε ως το σώμα μου μου ανήκει και άρα δικαιούμαι να το κακοποιώ ή και να το καταστρέψω, είτε το αφήνω να με κυριαρχεί και να ορίζει την ύπαρξή μου (π.χ. ανορεξία, ναρκωτικά, ναρκισσισμός).
Το ποια είμαι δεν είναι προϊόν ούτε της βιολογίας ούτε του παρελθόντος μου, παρότι ασφαλώς επηρεάζεται και από τους δύο αυτούς παράγοντες, αλλά είναι απόρροια του πώς αξιοποιώ τα βιολογικά μου δεδομένα, πώς ερμηνεύω το παρελθόν μου και πώς επιλέγω να διαμορφώσω την ζωή μου. Για τους υπαρξιστές, το παρελθόν επηρεάζεται άμεσα από το παρόν και την τρέχουσα νοηματοδότηση της ζωής μας καθώς και από τις μελλοντικές μας προθέσεις. Η θεώρηση αυτή ερμηνεύει τις μνήμες μας όχι σαν καθοριστικό παράγοντα στην δημιουργία του εαυτού μας, αλλά σαν ένα επιλεκτικά διαμορφωμένο υπόβαθρο που στηρίζει και δικαιώνει τις επιλογές που κάνουμε. Με άλλα λόγια, το παρελθόν που θυμόμαστε μας επιτρέπει να διατηρούμε αναλλοίωτη την ιδέα που έχουμε για τον εαυτό μας. Η αίσθηση που έχουμε της ταυτότητάς μας, μας περιορίζει και μας ελέγχει. Δεν μας επιτρέπει να εκπληρώσουμε πολλές από τις επιθυμίες μας, ταυτόχρονα όμως καταλαγιάζει το άγχος μας παρέχοντάς μας συναισθήματα ασφάλειας και κάποιας συνοχής και συνέχειας στην ζωή μας. Η ασφάλεια του γνώριμου, συχνά μας οδηγεί στο να επιμένουμε στερεότυπα σε μία περιορισμένη γκάμα επιλογών και στην άρνηση συμπεριφορών και επιθυμιών που θεωρούμε ασυμβίβαστες με τον εαυτό μας.
Kierkegaard
Ο Kierkegaard στο Either/Or: A Fragment of Life, έλεγε ότι υπάρχουν τρεις τρόποι ύπαρξης που ακολουθούν μία – κατά κάποιον τρόπο – εξελικτική πορεία, με την έννοια ότι έρχονται με ορισμένη σειρά.
- Αισθητική – χαρακτηριστική της νεότητας, με έμφαση στην απόλαυση και την άμεση ικανοποίηση επιθυμιών.